به نقل از «عصر ایران»

رژیم شاه چگونه رژیمی بود؟

تاریخ انتشار: ۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۷۶۲۷۴۹۵

  عصر ایران؛ هومان دوراندیش - محمدرضاشاه پهلوی در شکل‌بخشیدن به یک نظام سلطانی، تنها یک الگو در پیش روی خود داشت: پدرش رضاشاه. رضاشاه و پسرش در رأس یک سلطنت مشروطه قرار داشتند. آن‌ها اگر به حق خود قانع می‌بودند و پا از گلیم خویش درازتر نمی‌کردند، پادشاه یک نظام سیاسی دموکراتیک می‌شدند، اما هر دوی آن‌ها به گاه بسط ید، از اقتدارگرایی آغاز کردند و سرانجام به نظام سلطانی رسیدند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

 در یادداشت "رژیم رضاشاه چگونه رژیمی بود؟"، نوشتیم که رضاشاه در اوج قدرتش می‌گفت: «هر مملکتی رژیمی دارد و رژیم ما هم یک‌نفره است.»

   محمدعلی همایون کاتوزیان معتقد است رژیم رضاشاه تا سال 1312 اقتدارگرا بود ولی پس از آن تدریجا سلطانی شد.

  حذف روشنفکران و کارگزاران ترقی‌خواهی چون علی‌اکبر داور بنیانگذار دادگستری نوین ایران، و محمدعلی فروغی نخست‌وزیر لیبرال‌محافظه‌کار و فرهیختۀ ایران، نشانه‌های آشکار حرکت رضاشاه به سمت برخورداری از یک رژیم یک‌نفره بود؛ رژیمی که استبداد سنتی نبود، ولی چون یک‌نفره بود، سلطانی شده بود.

علی‌اکبر داور

   در واقع از نظر ماکس وبر، استبدادهای سنتی مصداق نظام سلطانی‌اند و استبدادهای مدرن را باید نئوسلطانی خواند. اما دانشمندان علوم سیاسی برای سهولت کار، استبدادهای مدرن (مثل رژیم‌های مارکوس و باتیستا و شاه در فیلیپین و کوبا و ایران) را نظام سلطانی می‌نامند و استبدادهای سنتی (مثل حکومت فتحعلی شاه) را نظام پاتریمونیالیستی قلمداد می‌کنند.

  باری، زمانی که بساط نظام سلطانی رضاشاه (1320-1312) توسط قوای متفقین برچیده شد، محمدرضاشاه جوان موانع زیادی برای تداوم نظام سلطانی پدرش پیش رو داشت. او در فاصلۀ 1320 تا 1332 صرفا بازیگری در میان سایر بازیگران عرصۀ سیاست بود؛ بازیگری که تا سال 1328 نیز – که تغییراتی در قانون اساسی در راستای افزایش قدرتش پدید آورد - مصداق "بازیگر منفعل" بود.

  پس از کودتای 28 مرداد، شاه هنوز با دو مانع اساسی برای سلطانی کردن نظام سیاسی خود مواجه بود: روحانیت و زمین‌داران بزرگ.

  روحانیت به رهبری آیت‌الله بروجردی، اجازۀ مطلق‌العنان بودن را به محمدرضاشاه نمی‌داد. تلاش شاه برای انجام اصلاحات ارضی در اواخر دهۀ 1330، اقدامی در راستای تضعیف زمین‌داران بزرگ بود اما مداخلۀ آیت‌الله بروجردی و ممانعت وی از انجام اصلاحات مذکور، شاه را به این دقیقه واقف ساخت که او در جامعۀ ایران نمی‌تواند حرف آخر را در همۀ حوزه‌ها بزند.

آیت‌الله بروجردی

  فوت آیت‌الله بروجردی را باید سرآغاز سلطانی شدن رژیم شاه دانست. پس از درگذشت بروجردی، شاه به سراغ طبقۀ زمین‌دار رفت و و به اضمحلال استقلال و قدرت اقتصادی این طبقه مبادرت ورزید. اعتراض روحانیت این بار با عقب‌نشینی شاه توأم نشد؛ چراکه او می‌توانست با جانشینان آیت‌الله بروجردی با زبان قدرت سخن بگوید.

  دیگر "کلام آخر" از آن شاه بود و او هم سخت تمایل داشت که آخرین کلام را در حوزه‌های متعدد زندگی ایرانیان، اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی بر زبان جاری کند. رفع آن موانع سَدید در کنار این تمایل شدید، زمینه‌ساز شخصی‌شدن قدرت در رژیم شاه شد.

  رژیم شاه در فاصلۀ سال‌های 1342 تا 1356 به یک رژیم سلطانی بدل شد چراکه در طول این چهارده سال هیچ چیز قادر به ممانعت از تحقق خواسته‌های اعلیحضرت نبود. نیروهای اجتماعی مخالف سیاست‌های شاه، ناگزیر از تماشاگری بودند و در صورت ورود بازیگرانه به میدان مخالفت، سرکوب و منکوب می‌شدند.

  علاوه بر شخصی‌شدن قدرت، سه ویژگی اساسی نظام سلطانی محمدرضاشاه عبارت بودند از: 1- ارتش فاقد فرماندهیِ واقعی 2- فقدان نهادهای سیاسی مستقل 3- فساد مالی گستردۀ شاه و اطرافیانش.

  ارتش رژیم شاه هر چند که ظاهری نیرومند و پرابهت داشت ولی به علت نحوۀ دخالت شاه در کار و بارش،عملا به ارتشی فاقد فرماندهی واقعی بدل شده بود و شاه در تمام امور نظامی، تصمیم‌گیرندۀ اصلی بود.

  هم از این رو ارتش ایران باطنا ارتشی ضعیف و وابسته به شخص شاه بود که در غیاب او قادر به تصمیم‌گیری و نقش‌آفرینی نبود. این ضعف و سستی، پس از خروج شاه از ایران در 26 دی 1357، آشکارا به چشم آمد و انفعال ارتش، موجب بر باد رفتن نظام پهلوی شد. در واقع آن نیروی نظامی نه "ارتش ایران" که "ارتش شاه" بود و در غیاب شاه نیز نتوانست کاری برای ایران بکند.

   برای پی بردن به "فرماندهیِ واقعی" در رأس ارتش یک کشور، می‌توان ژنرال مارک میلی را در رأس ارتش ایالات متحده مثال زد. زمانی که دونالد ترامپ پس از شکست در انتخابات ریاست جمهوری، در حال مزه‌مزه کردن "تحویل ندادن قدرت" بود، مارک میلی آب پاکی را روی دست ترامپ ریخت و به مردم آمریکا گفت: ما سوگند خورده‌ایم به قانون اساسی ایالات متحده وفادار باشیم نه به هیچ شخص خاصی.

  یا در نمونه‌ای دیگر، وقتی که جو بایدن نیروهای نظامی آمریکا را از افغانستان خارج کرد و این تصمیمش را درست می‌دانست، مارک میلی در برابر نمایندگان کمیتۀ مربوطه در مجلس سنای ایالات متحده، درستی تصمیم بایدن را رد کرد و گفت: «دشمن (یعنی طالبان) بر افغانستان مسلط شده و این یک شکست استراتژیک است.» چنین حدی از استقلال رأی حرفه‌ای، که مصداق "فرماندهیِ واقعی" است، در ارتش شاه به هیچ وجه ممکن نبود.

  فقدان نهادهای سیاسی مستقل، ویژگی دیگر نظام سلطانی محمدرضاشاه بود. مجلس و دولت در فاصلۀ سال‌های 42 تا 56، نهادهایی گوش‌به‌فرمان و مطیع بودند که صرفا می‌بایست پیگیر اجرای دستورات و منویات اعلیحضرت باشند.

  رژیم شاه، همانند سایر نظام‌های سلطانی، غرق در منجلات خویشاوندسالاری و فساد مالی گسترده بود. البته نظام‌های سیاسی ایران همواره گرفتار فساد مالی گسترده بوده‌اند، ولی ماهیت سلطانی رژیم شاه در سال‌های مذکور، اولا عمق و دامنۀ این فساد را افزایش داده بود، ثانیا خاندان پهلوی را به کانون فساد مالی در کشور بدل ساخته بود.

  درآمد سرشار نفت از دیگر مبانی شکل‌گیری نظام سلطانی در ایران آن دوران بود. رژیم شاه با تکیه بر درآمد نفت، در وضعیتی کاملا مستقل از جامعه (وطبقات اجتماعی) به سر می‌برد و همین یکی از علل توانایی این رژیم در تضعیف طبقۀ زمینداران بزرگ بود.

  زمانی که نارضایتی‌های اجتماعی از عملکرد رژیم شاه به نقطۀ اوج خود رسید، رژیم در وضعیتی بود که با هیچ یک از طبقات اجتماعی پیوند استراتژیک نداشت. نه روحانیت مدافع رژیم بود، نه روشنفکران، نه زمینداران، نه طبقۀ کارگر، نه طبقۀ متوسط سنتی و نه حتی طبقۀ متوسط جدید.

  هر یک از این طبقات دلایل خاص خود را در مخالفت با رژیم داشتند. شاه نیز همچون اکثر دیکتاتورهای سلطانیِ غیرچپ‌گرا، به ایالات متحدۀ آمریکا وابسته بود. احساس از دست دادن حمایت آمریکا در کنار عدم امکان اتکا به هیچ یک از طبقات اجتماعی و نیز فقدان مشاوران خبره در اطراف شاه، به علت بی‌خاصیت بودن و عدم استقلال احزاب و نهادهای سیاسی رژیم، شاه را در مواجهه با انقلاب 57 دچار ناتوانی در تصمیم‌گیری ساخت.

 

 

منبع: عصر ایران

کلیدواژه: شاه رژیم شاه

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.asriran.com دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «عصر ایران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۷۶۲۷۴۹۵ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

معاون رئیسی: افکار عمومی غربی به این جمع‌بندی رسیدند که آمریکا نماد ظلم و ستم است

آفتاب‌‌نیوز :

سید محمد حسینی در نشست هم‌اندیشی با اساتید دانشگاه شهید باهنر و اعضای بسیج اساتید دانشگاه‌های کرمان درباره ابعاد و پیامد‌های عملیات وعده صادق اظهار داشت: پیش از این عملیات، وقتی پایگاه عین الاسد هدف موشک‌های کشورمان قرار گرفت تحلیلگران جهانی اذعان داشتند که از زمان جنگ جهانی هیچ کشوری بطور مستقیم پایگاه‌های آمریکا را مورد هدف قرار نداده است لذا از این جهت این موضوع از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. رژیم صهیونیستی و حامیانش قبل از عملیات وعده صادق، مدام رجزخوانی و تهدید می‌کردند تا این عملیات صورت نگیرد، اما پس از انجام موفق عملیات در واکنش به آن نتوانستند کاری انجام دهند لذا این عملیات در کنار عملیات طوفان الاقصی ضربه سنگین و جبران ناپذیری برهیمنه پوشالی رژیم صهیونیستی بود.

حسینی افزود: عملیات وعده صادق در پی چند تعدی رژیم صهیونیستی در لبنان و سوریه به نیرو‌های ایرانی و به ویژه حمله به کنسولگری کشورمان در دمشق رخ داد و مسئولان نظام از همان ابتدا بر تنبیه متجاوز تاکید کردند و در مقابل حامیان رژیم صهیونیستی به مسئولان وزارت خارجه پیغام می‌دادند که با توجه به پدافند چند لایه‌ای که در حمایت از رژیم صهیونیستی ایجاد کردند، ایران عملیاتی برای تنبیه رژیم صهیونیستی انجام ندهد، چون نتیجه‌ای برایش نخواهد داشت، اما این عملیات به رغم تصور رژیم صهیونیستی و حامیانش با موفقیت انجام و به اهداف مورد نظر رسید.

معاون پارلمانی رئیس جمهور گفت: نظام اسلامی برای تنبیه رژیم صهیونیستی صرفاً دو، سه مرکز نظامی را مدنظر قرار داده بود، ولی بر همگان ثابت شد که اگر ایران اراده کند به ۵۰ نقطه هم می‌تواند حمله و آسیب جدی بزند.

وی در ادامه با بیان اینکه امروز دانشجویان در آمریکا و برخی از کشور‌های غربی در اعتراض به نسل کشی رژیم صهیونیستی به میدان آمده‌اند، اظهار داشت: پاییز سال ۱۴۰۱، سردمداران و رسانه‌های برخی از همین کشور‌های غربی، دانشجویان کشورمان را به هنجارشکنی، مقابله با نیرو‌های انتظامی، تخریب، آتش زدن، ضرب و شتم و حتی قتل و شکنجه نیرو‌های انقلابی دعوت کرده و بعضا آموزش می‌دادند و باخبرسازی‌های جعلی و بزرگنمایی بعضی اتفاقات جزئی، جمهوری اسلامی را در آستانه فروپاشی جلوه می‌دادند، اما امروز حضور مسالمت آمیز دانشجویان در دانشگاه‌های آمریکا و غرب برای پایان یافتن نسل کشی در غزه را به شدت سرکوب می‌کنند و همان کسانی که تمام قد از اغتشاش و آشوب در دانشگاه‌های ایران حمایت می‌کردند و کوچکترین اقدام پلیس را به شدت محکوم می‌کردند و شعار و ادعای اینکه هیچ مقابله‌ای با حرکت‌های براندازانه نباید صورت بگیرد، حال روی سرکوب وحشیانه و بازداشت صد‌ها دانشجو و استاد، سرپوش گذاشته و آن را موضوعی داخلی و پیش پا افتاده قلمداد می‌کنند.

معاون رئیس جمهور تاکید کرد: دنیای غرب و به ویژه آمریکا در حمایت همه جانبه از نسل کشی، سرکوب آزادی بیان و دموکراسی و له کردن حقوق بشر، نقاب نفاق را کنار زده به گونه‌ای که دیگر حتی مزدوران شان هم از بزک کردن چهره کریه تمدن غرب مستأصل شده اند.

معاون پارلمانی رئیس جمهور با اشاره به نحوه ترسیم و القای سردمداران نظام سلطه از قدرت نظام جمهوری اسلامی ایران خاطرنشان کرد: اخیرا مشاور اوباما گفته همچنان که ایران نیرو‌های نیابتی نظامی مانند حزب الله دارد گروه‌های دانشجویی در آمریکا نیز نیرو‌های نیابتی ایران در حمایت از فلسطین هستند.

حسینی با استقبال از اعلام دانشگاه کرمان و برخی دیگر از دانشگاه‌ها برای پذیرش دانشجویان و اساتید تعلیق شده و اخراجی دانشگاه‌های آمریکا، اظهار داشت: بی تردید این ابتکار، اقدامی پسندیده در راستای ترویج عدالت و مبارزه با نقض آزادی بیان محسوب می‌شود که بازتاب مثبت و قابل توجهی در جهان اسلام و غرب دارد.

وی با بیان اینکه بزرگان نظام اسلامی از ابتدای نهضت بر حقانیت دفاع از مردم فلسطین تاکید داشتند، گفت: امروز پس از گذشت چندین دهه، افکار عمومی جهان به حقانیت مواضع ملت ایران پی برده است و این موضوع معادلات و نقشه‌های غربگرایان را به هم ریخته است.

معاون رئیس جمهور با اشاره به اینکه هنوز اندک دانشجویان و جوانانی در ایران هستند که اطلاعات کافی و تحلیل واقع بینانه‌ای از تحولات منطقه از جمله جنگ غزه و پیامد‌های عملیات وعده صادق ندارند، گفت: امروز فرصت و شرایط مناسبی برای تبیین و روشنگری در خصوص مواضع به حق ملت ایران و نظام اسلامی پیرامون رخداد‌ها و تحولات منطقه‌ای و جهانی ایجاد شده است و لازم است در راستای لبیک به تاکید رهبر فرزانه انقلاب، مبنی بر جهاد تبیین، با تلاش و مجاهدت مضاعف وارد صحنه شد و به ابهامات و شبهات جوانان و دانشجویان، پاسخ دهیم و کوتاهی در این رسالت خطیر به هیچ عنوان قابل قبول نیست.

حسینی تاثیر فشار افکار عمومی برای تغییر در سیاست‌های تجاوز طلبانه آمریکا را حائز اهمیت دانست و گفت: نباید اخبار واکنش‌ها و اعتراض وجدان‌های بیداری در دانشگاه‌ها و مجامع غربی به حاشیه رانده شده و کمرنگ گردد و البته خون شهدای مردم مظلوم غزه و جبهه مقاومت، به هدر نرفته و اثر خود را تاکنون گذاشته و بیش از این هم خواهد گذاشت و پیروزی نهایی از آن جبهه حق است و همچنان که امام راحل تاکید داشتند خون بر شمشیر پیروز است.

معاون رئیس جمهور تصریح کرد: فشار افکار عمومی باعث خواهد شد که ادامه حمایت نظام سلطه از رژیم صهیونیستی با مشکلات عدیده مواجه شود و ما اطمینان داریم که با نصرت الهی و وعده رهبر معظم انقلاب قبل از ۲۵ سال محقق شده و این غده سرطانی ریشه کن خواهد شد.

حسینی در ادامه اساتید و دانشگاهیان را به فعالیت اثرگذار رسانه‌ای فراخواند و گفت: امروز فرصت مناسبی فراهم شده تا چهره واقعی و پلشت مدعیان حقوق بشر و آزادی نزد افکار عمومی جهان افشا شود و در این راستا، اساتید دانشگاه که غالبا مسلط به زبان‌های مختلف هستند باید با احساس مسئولیت بیشتری وارد صحنه شده و با انتقال واقعیت‌های موجود به روشنگری بپردازند.

وی موفقیت‌ها و دستاورد‌های امروز نظام اسلامی را به خاطر هماهنگی میدان و دیپلماسی توصیف کرد و گفت: بخش زیادی از موفقیت‌های امروز به خاطر هماهنگی قوا و نهاد‌های انقلاب و نیرو‌های مسلح است و اینکه این دولت به دوگانه و تقابل میدان و دیپلماسی اعتقادی ندارد و به بهانه دیپلماسی مانع فعالیت در عرصه میدان نمی‌شود. در جمع اعضای این دولت کسی بر این باور نیست که آمریکا با فشردن یک دکمه می‌تواند سیستم دفاعی و نظامی ما را از بین ببرد!

درپایان این مراسم، به مناسبت گرامیداشت روز معلم و استاد از تلاش و مجاهدت خستگی ناپذیر سید محمد حسینی در عرصه علمی، فرهنگی و جهاد تبیین تقدیر شد.

حسینی همچنین به اتفاق رئیس و مدیران دانشگاه شهید باهنر کرمان از ساختمان معاونت آموزشی دانشگاه که به تازگی آماده بهره برداری شده بازدید کرد و یک اصله نهال در محوطه این مجموعه غرس کرد.

منبع: خبرگزاری ایسنا